Verslagen inleiders   

Harry Scholtmeijer

Van wie leer je eigenlijk dialect?

Deze lezing gaat over het leren van het Nedersaksisch, maar we beginnen met een kort stukje geschiedenis van een andere erkende minderheidstaal, namelijk de Nederlandse Gebarentaal. In 1880 vond in Milaan een congres plaats van leraren op de Dovenscholen, een congres dat inmiddels berucht is in de kringen van Gebarentaalgebruikers. Op dat congres werd namelijk een resolutie aangenomen waarin gesteld werd dat het onderwijs op Dovenscholen niet gericht moest zijn op de Gebarentaal. Doven zouden zich maar moeten aanpassen bij de horende meerderheid in de wereld om hen heen, en het onderwijs zou gericht moeten zijn op spraakafzien, met een populaire term als ‘liplezen’ aangeduid. Het gebruik van gebaren werd ontmoedigd, ja zelfs actief tegengewerkt. Leerlingen moesten op hun handen zitten, wie het toch waagde te gebaren kon straf verwachten.

Nu wordt zo’n 95 % van de dove kinderen  bij horende ouders geboren, van wie ze dus niet de Gebarentaal leren. En als je het op school ook al niet aangeboden krijgt, zou je verwachten dat de Gebarentaal wel spoedig uit zou sterven. De realiteit was honderd jaar na Milaan heel anders. Er was een actieve en grote groep gebarentaalgebruikers, groot genoeg om voor hun taal een erkende plaats op te eisen, inclusief professionele tolken en een door het Rijk betaalde opleiding voor deze tolken.

De vraag is natuurlijk: als dove kinderen de Gebarentaal niet van hun ouders leren, en ook niet van hun onderwijzers, van wie leren ze het dan wel? Het antwoord is: van elkaar. Op het schoolplein, in de pauze, en in het internaat wordt onderling druk gebaard. Kinderen die al kunnen gebaren geven de taal door aan kinderen die net de school binnenkomen, en die kinderen zullen over enkele jaren ook weer de taal doorgeven aan de kinderen die dan net binnen gekomen zijn. Dat gaat over het algemeen weinig problematisch, omdat je zeker tot je twaalfde levensjaar in staat bent om een taal te leren als je moedertaal – ook al is die niet letterlijk door je moeder (of vader) aan jou doorgegeven. Door die overdracht aan (bijna-)leeftijdsgenoten kon de Gebarentaal de barre eeuw na 1880 overleven.

Naast taaloverdracht van de ouder op het kind en naast taaloverdracht van de onderwijzer op het kind is er dus minimaal nog een mogelijke vorm van overdracht: die van het kind op het min of meer even oude kind.

Nu over naar de steektaal. Begin 2020 werden sprekers en ijveraars opgeschrikt door berichten dat de streektaal op sterven na dood zou zijn. We waren al gewend aan dit soort berichten, omdat zeker al anderhalve eeuw de ondergang van het dialect wordt verkondigd. Bij nadere inspectie blijken zulke soort mededelingen altijd neer te komen op: “de streektaal die ik, oudere man, in mijn jeugd geleerd heb, wordt niet meer in precies dezelfde vorm gesproken door de jeugd van nu”. Kortom, een oudere generatie die moeite heeft met het veranderen van de wereld om haar heen. Maar nu lag dat toch anders: het ging om een inventariserend onderzoek, waarover gerapporteerd werd in het wetenschappelijke tijdschrift Taal & Tongval. Het openingsartikel van de Amsterdamse hoogleraar Versloot vormde een belangrijke bron voor de ontstane onrust. Op basis van een vergelijking van het dialectgebruik onder ouders en kinderen van verschillende geboortejaren, signaleert hij drie ontwikkelingen, waarvan de eerste in zijn woorden is:

Hoewel de terugloop in de meeste Nederlandse streektalen niet heel hard lijkt te gaan, begint na 50 jaar sinds het eerste meetpunt het nulpunt onder de jongste lichting kinderen toch echt in zicht te komen. (p.11).

De conclusie, die daar gelijk op volgt, en die volgens de auteur onontkoombaar is, luidt dat ‘de streektalen in Nederland in een onomkeerbare neergang zijn beland’ (p. 12).

De dalende tendens uit het overzicht is gebaseerd op verschillende onderzoeken, waarbij het streektaalgebruik van ouders is vergeleken met dat van kinderen, en waarin soms ook de overdracht van de streektaal van ouders op kinderen in getallen gevangen wordt. Zo wordt op basis van het onderzoek dat Beerlage in de jaren negentig in Twente verrichtte gesteld dat:

37% van de plattelandskinderen meldde soms Twents en soms Nederlands thuis te spreken. Er was in ieder geval op dat moment nog een grote groep kinderen die het Twents nog wel enigszins van huis uit meekreeg, maar de kans dat die kinderen het nog doorgeven aan hun kinderen moet klein geacht worden; slechts een kwart (24%) van de kinderen sprak geregeld (vaker dan 1x per week) Twents. (p.9).

Opmerkelijk in dit citaat zijn de zinsneden ‘van huis uit meekreeg’ en ‘doorgeven aan hun kinderen’. Voor de overdracht van het dialect wordt het gezin een grote rol toegedicht. Dat is ook duidelijk uit het citaat dat even eerder in het artikel van Versloot vermeld wordt:

Een landelijk dekkend onderzoek voor Nederland is voor het eerst beschreven in Goeman & Jongenburger (2009) op basis van een representatieve steekproef. In dat onderzoek geeft 52% van de ondervraagden aan (wel eens) streektaal (met inbegrip van Fries) te spreken. De helft (51%) daarvan zegt de streektaal ook met de kinderen te spreken. Dat betekent dat in één generatie de helft van de sprekersgroep verloren gaat. (p.9).

De helft van de sprekersgroep gaat verloren. Waardoor komt dat? Omdat de helft van de dialectsprekers (die op hun beurt weer de helft van alle ondervraagden vormen) ook met kinderen dialect spreekt. Kennelijk is er voor het kind maar één mogelijkheid om het dialect te leren, en dat is van de ouders. Leer je het van hen niet, dan leer je het hoe dan ook niet, en ben je voor de dialectsprekersgroep verloren. Het is het lot dat een op de twee kinderen in de traditionele dialectgebieden overkomt.

Op zich is die gedachtegang begrijpelijk. De situatie is voor de meeste Nederlanders zó, dat je je eerste taal thuis leert (die wordt dan ook wel moedertaal genoemd), en de tweede of vreemde taal op school. Meer smaken zijn er niet. Zo lang het dialect niet op school onderwezen wordt, is de achteruitgang van het dialect gelijk aan de achteruitgang in de dialectoverdracht thuis. Toch zijn er wel nuances bij dit beeld te plaatsen. In de vorige eeuw hebben dove kinderen hun Gebarentaal niet van ouders of school geleerd, maar van elkaar. Eerdere ervaring als NT2-docent leerde mij dat buitenlandse kinderen het Nederlands net zo goed, misschien beter, van elkaar leerden dan in de klas, vooral als het andere geslacht eraan te pas kwam. En eigen ervaringen in het leren van dialect brengt me op de gedachte dat dat ook bij de dialectoverdracht de leeftijdgenoten wel eens een grote rol zouden kunnen spelen.

Hoe leerde ik dialect? Niet van mijn ouders, want thuis werd Nederlands gesproken. Dat geldt overigens voor verrassend veel ‘professionele’ dialectsprekers, dat wil zeggen artiesten in het dialect of streektaalconsulenten: Herman Finkers, Marlene Bakker, Hendrik Jan Bökkers, Olaf Vos (Groningse streektaalconsulent), Bert Rossing (uitgever van Drentse boeken en een Drentstalig tijdschrift), Sietse Steinvoort (voorzitter van de Kreenk vuur de Twentse Sproak), Albert Bartelds (streektaalconsulent Overijsselacademie): allemaal door beide of één van de ouders in het Nederlands opgevoed. Hoe leerde je dan dialect? Net als bij de Gebarentaalleerders: van leeftijdgenootjes, op het schoolplein of na schooltijd. Later in het bijbaantje in de fabriek, ook van oudere werknemers trouwens, of in de kroeg. In de keten waarde plattelandsjeugd bij elkaar komt is de voertaal dialect, en datzelfde geldt voor bijvoorbeeld de plaatsen waar de jongeren in West-Overijssel gedurende enkele maanden aan de wagens bouwen voor het jaarlijkse corso.

We zouden dit de horizontale overdracht van taal kunnen noemen: horizontaal omdat de overdracht plaatsvindt tussen leeftijdgenoten, op het schoolplein, van vriendjes die even oud of iets ouder zijn. Taalovername van oudere werknemers op de werkvloer valt ook in deze categorie, hoewel dat strikt genomen niet horizontaal is. Daarnaast is er de verticale overdracht, tussen de generaties in een gezin, waarbij de jongste generatie leert van de generatie daarboven, de ouders. Zo hebben we allemaal de taal geleerd, maar het is dus niet de enig-mogelijke manier van taaloverdracht. Voor dialecten al helemaal niet: het dialect moet het steeds minder hebben van de verticale overdracht, tussen de generaties, maar leunt des te sterker op de horizontale overdracht, tussen leeftijdgenoten. Daarin onderscheidt het dialect, maar eigenlijk elke minderheidstaal (dus ook Gebarentaal en straattaal) zich van het Standaardnederlands.

Een zekere kritische massa is wel nodig: als op het schoolplein niemand meer dialect spreekt, kan ook die horizontale overdracht niet plaatsvinden. Overigens gaat het meer om kwaliteit dan om kwantiteit. Niet zozeer is belangrijk hoeveel mensen het spreken, als wel wíe het spreken is doorslaggevend. Als dat de populaire leerlingen zijn, zit het wel goed. Bij het dialect zit dat inderdaad goed: door demonstratief te kiezen voor een taalvorm en een taalnorm die niet vanuit school onderwezen of vanuit de samenleving gepropageerd wordt, verwerft de jonge dialectspreker zich een bepaalde status, die vooral bij jongens gewaardeerd wordt. Dat zou ook kunnen verklaren waarom dialectspreken bij jongens altijd veel populairder is dan bij meisjes. Het is, in de woorden van de Engelse taalsocioloog Trudgill, het covert prestige (verborgen prestige) van het dialect, naast het overt prestige (openlijk prestige) van de standaardtaal, waardoor het dialect kan blijven voortbestaan.

Kan de streektaalbeweging dan nog iets doen om het dialect te stimuleren? In ieder geval niet maar steeds ouders oproepen om dialect met hun kinderen te blijven spreken. Jarenlang hebben we dat, ook als IJsselacademie, wel gedaan, maar anno 2022 zijn er te weinig ouders die goed genoeg dialect spreken om een adequaat taalaanbod te garanderen. En een kind dat de moedertaal niet goed leert, ontwikkelt te weinig taalvermogen om andere talen goed te leren.  Maar er blijven genoeg taken over waarbij het streektaalinstituut een stimulerende rol kan spelen. In de eerste plaats door de nog aanwezige schaamte voor het dialect weg te nemen: wijzen op de gelijkwaardigheid van talen, de linguïstische mogelijkheden van het dialect, de eerbiedwaardige ouderdom, de zelfstandige ontwikkeling. Dat kan in lezingen, gastlessen of in een podcast als De Nedersaksen. In de tweede plaats door aan een didactische beschrijving van de taal te werken. Elke taal heeft na een primaire fase van ongestuurde ontwikkeling verdieping en beschouwing nodig om tot een volwaardige beheersing te komen – dat is de ratio achter het schoolvak Nederlands. Voor elke andere taal waarvoor de basis buiten school werd gelegd, geldt dat net zo goed. Ook het dialect heeft na dat eerste begin behoefte aan onderwijs, en aan onderwijs-ondersteunende middelen: woordenboeken, grammatica’s waar je eenvoudig iets in kunt opzoeken. Dat is de gedachte achter bijvoorbeeld de leerlijn Nedersaksisch en het boekje De kleine Twents voor Dummies, die we in 2020 presenteerden. Uiteindelijk is het niet van belang waar je het dialect leert of van wie – als je het maar kunt leren. Daar ligt een schone taak voor de streektaalinstituten.